July 2023

လူတို့၏ စိတ်တွင် အဓီကအားဖြင့် အသိစိတ်နှင့် မသိစိတ်ဟူ၍ နှစ်မျိုးရှိပြီး အင်မတန် ရှုပ်ထွေး၍ တစ်ခုနှင်တစ်ခု အပြန်အလှန် ရှုပ်ထွေးနေသော အနေထားဖြင့် အလုပ်လုပ်ကြပါတယ်။ သိစိတ်နှင့် မသိစိတ်ကို ရိုးရှင်းစွာပြောရလျှင် သိစိတ်သည် လူတို့နိုးကြားချိန်တွင် အလုပ်လုပ်ပြီး မသိစိတ်သည် အများအားဖြင့် အိပ်စက်ချိန်တွေမှာ အလုပ်လုပ်ပါသည်။  ဥပမာအားဖြင့် မသိစိတ်သည် ပင်လယ် သမုဒ္ဒရာ၏ အောက်ဆုံးပိုင်းမှ ရေများနှင့် တူပြီး သိစိတ်သည် သမုဒ္ဒရာ မျက်နှာပြင်မှ လှိုင်းလုံးများနှင့် အလားသဏ္ဍာန်တူပါသည်။ ပင်လယ်သမုဒ္ဒရာ၏ အောက်ဆုံးရေလွှာများ လှုပ်ရှားမှုကြောင့် အပေါ်ယံမျက်နှာပြင်တွင် လှိုင်းများဖြစ်ပေါ်လာရသကဲ့သို့ မသိစိတ်၏ စေ့ဆော်မှုကြောင့် သိစိတ်မှ အပြုမူများ ဖြစ်ပေါ်လာတယ်။  ထို့အတူ လူတို့သည် မိမိတို့ ကြားသိမြဲ မှတ်ယူမြဲ အရာတွေပေါ်မှာ မူတည်ပြီး ပဋိပက္ခ (Conflict) လို့ပြောလိုက်တာနဲ့

တာဝန်သိ ဒစ်ဂျစ်တယ် နိုင်ငံသားတစ်ယောက် ဖြစ်ခြင်းဆိုတာ ဘာလဲ။ နိုင်ငံသားကောင်း တစ်ယောက် ဖြစ်ဖို့ အရေးကြီး သလိုပဲ ဒီဂျစ်တယ် နိုင်ငံသားကောင်းတစ်ဦး ဖြစ်ဖို့ဟာလဲ ထပ်တူ အရေးကြီးပါတယ်။ နည်းပညာ တိုးတက်တာလာ ခြင်းနှင့်အတူ အင်တာနက်ကို မှီခိုအားထားမှုတွေနှင့် နိုင်ငံရေး၊ စီးပွားရေး၊ လူမှုရေး၊ ပညာရေး စတဲ့ နေ့စဉ် လူမှုဘဝ အဖြာဖြာတို့ကို အွန်လိုင်းပေါ်မှာ လုပ်ဆောင် လာကြပါတယ်။ ထိုသို့ လုပ်ဆောင်မှုတွေ အပေါ်တွင် တစ်ဦးနှင့် တစ်ခု လေးစားမှုရှိပြီး မိမိရဲ့ လုပ်ဆောင်ချက် တစ်ခုစီတိုင်းကို စဉ်းစား တွေးခေါ်နိင်လာဖို့ လိုအပ်ပါတယ်။ ဒါကြောင့် ဒီဂျစ်တယ် နိုင်ငံသားကောင်း တစ်ဦးမှာ ရှိတဲ့ အရည်းအသွေးတွေကို အောက်ဖော်ပြပါ အချက်တွေနဲ့ မိမိ ကိုယ်ကိုကိုယ် သုံးသပ်ပြီး အတည်ပြုနိုင်ပါတယ်။

ဘက်လိုက်မှု(Bias) ဘက်လိုက်မှုဆိုတာဘာလဲ။ ဘက်လိုက်မှုဆိုတာ ကျိုးကြောင်းဆီလျော်တဲ့ သုံးသပ်ဆင်ခြင်ခြင်း (သို့) တွေးတောခြင်းမရှိဘဲ တစ်စုံတစ်ခု (သို့) တစ်စုံတစ်ဦးဆီကို တိမ်းညွတ်သွားတဲ့အချိန်ကို ပြောတာဖြစ်ပါတယ်။ ဘက်လိုက်မှုက ကျွန်ုပ်တို့ရဲ့ ယခင်အတွေ့အကြုံတွေ၊ နေ့စဉ်ပုံမှန် ကြည့်ရှုနေတဲ့ သတင်း အချက်အလက်တွေနဲ့ ယဉ်ကျေးမှုနဲ့ဘာသာရေးယုံကြည်ချက်တွေရဲ့ ထုတ်ကုန်(ရလဒ်)ဖြစ်နိုင်တယ်။  လူတိုင်းမှာ သူတို့ရဲ့ ဘက်လိုက်မှု ရှိတယ်။ တရားသူကြီးတွေ၊ ဂျာနယ်လစ်တွေ၊ နိုင်ငံရေးသမားတွေနဲ့ ဘာသာရေးဆိုင်ရာ ပုဂ္ဂိုလ်တွေမှာတောင်မှ သူတို့ဆီမှာ ကိုယ်ပိုင်ဘက်လိုက်မှုရှိကြပါတယ်။ ဘက်လိုက်မှုတွေက နှစ်မျိုးဖြစ်နိုင်တယ်။  ကောင်းတဲ့ ဘက်လိုက်မှုနဲ့ ဆိုးတဲ့ ဘက်လိုက်မှုပါ။ ကောင်းတဲ့ဘက်လိုက်မှုကတော့ ကိုယ်လက်ခံယူကြည်ထားတဲ့ အရာက မိမိအတွက် သူတစ်ပါးအတွက် ကောင်းကျိုးဖြစ်စေနိုင်တယ်။ ဥပမာ-ကျန်းမာရေးနှင့်ညီညွတ်တဲ့ စားသောက်မှု သို့မဟုတ် အသီးအရွက် များများစားခြင်းအပေါ် ဘက်လိုက်မှုရှိခြင်း။ ဆိုးတဲ့ ဘက်လိုက်မှုကတော့ ကိုယ်လက်ခံယုံကြည်ထားတဲ့ အရာက မိမိ

“သတင်းအတု” ဆိုတဲ့ စကားလုံးရဲ့ ပြဿနာ “သတင်းအတု”ဆိုတဲ့ စကားလုံးက နိုင်ငံရေးသဘောဆောင်ဖို့ အရမ်းလွယ်ကူပြီး သတင်းလောကကို ပြန်လည်ထိုးနက်ဖို့ လက်နက်တစ်ခုအဖြစ် အသုံးချဖို့လည်း လွယ်ကူနေတဲ့ စကားရပ်တစ်ခုဖြစ်နေပါတယ်။ အာဏာကိုင်စွဲထားသူတွေ မကြိုက်တဲ့ သတင်းတင်ဆက်မှုတွေကို အမြစ်ဖြတ်ဖို့ လက်နက်တစ်ခုလည်းဖြစ်ပါတယ်။ နိုင်ငံရေးသမားတွေက သတင်းသမားနဲ့ မီဒီယာကို ဂုဏ်သိက္ခာကျအောင် သတင်းအတုကို အသုံးချပြီး အခြားသူကို ပြန်လည်တိုက်ခိုက်ဖို့လုပ်ကြတယ်။ ဒါကြောင့် သတင်းအတုအစား သတင်းအမှားနဲ့ မဟုတ်မမှန်(လုပ်ကြံ)သတင်း (Misinformation and Disinformation)ဆိုတဲ့ စကားလုံးတွေကို အသုံးပြုဖို့ အကြံပြုလိုပါတယ်။ သတင်းအတု အကြောင်း ပြောဆိုတဲ့အခါမှာ ဒီအယူအဆနှစ်ခုကို ပေါင်းစပ်ထားတာကို တွေ့ရပါတယ်။ သတင်းဖြန့်တဲ့သူက သဘောရိုးနဲ့ မှန်တယ်ထင်ပြီး ဖြန်ဝေနေတာမျိုးဆိုရင် သတင်းအမှားဖြစ်ပါတယ်။ သတင်းအမှားတွေက မှားနေတယ်ဆိုတာကို ထောက်ပြဖို့ အဆင်ပြေနိုင်ပါတယ်။ မဟုတ်မမှန်(လုပ်ကြံ)သတင်းဆိုတာက ဖြန်ဝေနေသူက သတင်းမမှန်မှန်းသိရက်နဲ့

သတင်းအချက်အလက်ဆိုတာ ဘာလဲ။ သတင်းအချက်အလက်ဆိုတာ တစ်စုံတစ်ခု (သို့) တစ်ဦးတစ်ယောက် အကြောင်းကို လေ့လာသင်ယူတဲ့ / ထောက်ပံ့ပေးတဲ့ အချက်အလက်များ(facts) ဖြစ်ပါတယ်။ ဒါ့အပြင် မသေချာမရေရာမှုတွေအတွက် ဖော်ပြချက်တွေ/အဖြေတွေ  ပေးတယ်၊ ဆုံးဖြတ်ချက်ချတဲ့ အခါမှာ ကူညီပေးပါတယ်။ နောက်ပြီး သတင်းအချက်အလက်ကို သေချာသုံးစွဲမယ်ဆိုရင် အသိပညာတွေ တိုးပွါးလာစေပါတယ်။  သတင်းအချက်အလက်တွေတိုင်းမှာ မူလအရင်းအမြစ်တွေ အများအပြား ရှိပါတယ်။ ဒါကြောင့် ဒီသတင်းအချက်အလက်တွေကို အသုံးမချခင် သတင်းလာရာအရင်းအမြစ်ကို သိထားဖို့ / ရှာဖွေထုတ်ဖော်ဖို့ မရှိမဖြစ် လိုအပ်ပါတယ်။ ဒါမှသာ သုံးစွဲတဲ့ သတင်းအချက်အလက်က ခိုင်မာမှုရှိပြီး သတင်းများ ပြန်လည်မျှဝေရာမှာလည်း တိကျသေချာနေမှာပဲ ဖြစ်ပါတယ်။  သတင်းအချက်အလက် အရင်းအမြစ်များ သတင်းအချက်အလက်ရဲ့ အရင်းအမြစ်တွေကို သေချာခွဲခြမ်းကြည့်ခြင်း  အင်တာနက်ခေတ်မစားခင် အင်တာနတ် ခေတ်စားပြီး နောက်မှာတော့  ဒါကြောင့်

ပဋိပက္ခဖြေရှင်း ဖြေရှင်းနိုင်ခြင်း စွမ်းရည်သည် လူမှုစွမ်းရည် တစ်ခုပဲ ဖြစ်ပါတယ်။ လူမှုစွမ်းရည်သည် မတူကွဲပြားမှုတွေကို ဖော်ထုတ်ရန်နှင့် နားလည် အသိမှတ်ပြုလာနိုင်ရန် အတွက် လိုအပ်တဲ့ တီထွင်ကွန့်မြူးရတဲ့ စွမ်းရည် တစ်ခုပဲ ဖြစ်ပါတယ်။ ထိုစွမ်းရည်သည် အသိဉာဏ် ပွင့်လင်းမှု ၊ ဗဟုသုတ နှင့် ကျွမ်းကျင်မှုများ ပါဝင်သည်။ ကွဲပြားခြားနားမှု၏ အရင်းအမြစ်များကို သိရှိစေရန် ကွဲပြားခြားနားမှုထဲတွင် ရှိနေသည့် လူမှုစွမ်းရည်များကို ရေရှည်တည်တံ့ ခိုင်မြဲစေရန် တစ်ဦးနှင့်တစ်ဦး အနိုင်ထက်စီနင်းမှု မရှိသော အတူတကွ ယှဉ်တွဲ နေထိုင်သည့် အနေထားပုံစံရောက်အောင် လမ်းကြောင်းပြောင်းပေးရန်မှာ ပဋိပက္ခ ဖြေရှင်းနိုင်သော စွမ်းရည်တွင် ပါဝင်တဲ့ ဗဟုသုတနှင့် ကျွမ်းကျင်မှု တို့ပါဝင်ပါသည်။  ပဋိပက္ခကို ဖြေရှင်းပုံ နည်းလမ်းများစွာ ရှိပါသည်။ ထိုနည်းလမ်းများစွာ ထဲမှ ဖြေရှင်းနည်း